ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΤΟ «ΚΕΦΑΛΑΙΟ»

Σας αρέσει ο Μαρξ;

Από τον αλήστου μνήμης Ιό το παρακάτω κείμενο για τις ‘μαρξιστικές ανησυχίες’ των νεοδημοκρατών και όχι μόνο. Γραμμένο σε μια εποχή όχι και τόσο μακρινή: αυτή της μεταολυμπιακής ισχυρής και επανιδρυμένης Ελλάδας, όπου όλα δούλευαν ρολόι, ο παγκόσμιος καπιταλισμός ανθούσε και το κεφάλαιο και οι εκπρόσωποί του ξεφύλλιζαν Μαρξ για να εμπλουτίσουν τις ατάκες τους.

Ή μήπως για κάτι άλλο;

Άλλωστε στο Χάρβαρντ διδάχτηκα συστηματικά μαρξισμό.

Κυριάκος Μητσοτάκης, Συνέντευξη στις «Εικόνες», 9/8/89

Ολοκληρώνεται μέσα στο 2006 η οριστική έκδοση του «Κεφαλαίου», όπως το έγραψε ο Μαρξ. Σε όλο τον κόσμο έχει αναπτυχθεί μία μεγάλη σχετική συζήτηση. Αλλά στην Ελλάδα το ενδιαφέρον για τον Μαρξ φαίνεται ότι περιορίζεται στο χώρο της δεξιάς.

Η δήλωση του πρωθυπουργού στο περιοδικό «Διαβάζω» ότι έχει διαβάσει -καταβάλλοντας βέβαια μεγάλη προσπάθεια - το «Κεφάλαιο» του Καρλ Μαρξ προκάλεσε μεγαλύτερη συζήτηση από κάθε άλλη πρωθυπουργική ρήση τους τελευταίους μήνες. Το επίμαχο απόσπασμα της συνέντευξης που παραχώρησε στον διευθυντή του περιοδικού Γιάννη Μπασκόζο είναι το ακόλουθο:

«Διάβαζα με επιμονή και υπομονή τους αριστερούς στοχαστές. Και το λέω αυτό γιατί πραγματικά θέλει κουράγιο για να διαβάσει κανείς ολόκληρο το "Κεφάλαιο" του Μαρξ. Έχοντας περάσει αυτή τη "δοκιμασία", μπορώ να σας πω ότι αυτή η επιμονή και η υπομονή είναι κάτι που ανέκαθεν το αναγνώριζα ανοιχτά στους αριστερούς φίλους μου. Ο Μαρξ ήταν ο πρώτος πολιτικός στοχαστής που έσκυψε με τόση ευαισθησία και αναλυτική οξυδέρκεια στο μεγάλο πρόβλημα της εξαθλίωσης των εργατών της εποχής του. Μπορεί η ιστορία να δείχνει ότι έκανε λάθος ως προς το κανονιστικό, τουλάχιστον, κομμάτι της θεωρίας του. Όμως η προσεκτική μελέτη της περιγραφής των συνθηκών της ζωής των προλετάριων, αλλά και των δρόμων που μπορεί να πάρει μια κοινωνία που δεν φροντίζει στην πράξη για τα λιγότερο προνομιούχα μέλη της, είναι, πιστεύω, απαραίτητο ανάγνωσμα για όλους, ανεξάρτητα από ιδεολογική αφετηρία, όσοι βλέπουν τον άνθρωπο στο κέντρο της πολιτικής δράσης».

Βέβαια, δεν είναι η πρώτη φορά που τα λέει αυτά ο κ. Καραμανλής. Ήδη πριν από τις εκλογές του 2000 είχε αποκαλύψει ότι είχε διαβάσει Μαρξ. Αλλά και τότε, όπως και τώρα, υπήρξαν πολλοί καλοθελητές που έσπευσαν να αποδώσουν αυτές τις δηλώσεις είτε σε μικροκομματικές σκοπιμότητες (δηλαδή στην προσπάθειά του να χαϊδέψει τ' αφτιά αφελών αριστερών ψηφοφόρων), είτε σε στιλιστική απόπειρα να διασκεδάσει την εικόνα του καλοπερασάκια και φυγόπονου την οποία συνεχίζουν να καλλιεργούν εις βάρος του οι παραπολιτικές στήλες του αντιπολιτευόμενου τύπου. Ποιος τεμπέλης θα είχε το κουράγιο να διαβάσει τους στριφνούς τρεις πολυσέλιδους τόμους του «Κεφαλαίου»;

Αποκαλύπτουμε σήμερα ότι ο πρωθυπουργός δεν είναι μόνος του σ' αυτό το δύσβατο μονοπάτι της ανάγνωσης του «Κεφαλαίου». Εκπρόσωποι όλων των τάσεων της Νέας Δημοκρατίας δεν χάνουν την ευκαιρία να επιδείξουν τις γνώσεις τους για τον μαρξισμό και τον σεβασμό τους στον Μαρξ. Λες και στα γραφεία της φιλελεύθερης παράταξης λειτουργεί ένα ιδιότυπο «κρυφό σχολειό», όπου διδάσκεται κάποιο εγχειρίδιο «Οι κλασικοί του μαρξισμού διά φιλελευθέρους» και διακινούνται οι επαναστατικές ιδέες διασκευασμένες για μεσαίους και δεξιούς.

*Δεν μιλάμε για περιπτώσεις φιλελευθέρων που πέρασαν στα νιάτα τους από αριστερές οργανώσεις. Ο Πέτρος Τατούλης, π.χ. που πέρασε από το μαοϊκό ΕΚΚΕ και ο Δημήτρης Αβραμόπουλος που ανδρώθηκε πολιτικά στον Δημοκρατικό Αγώνα του Ρήγα Φεραίου, είναι ιδιαιτέρως φειδωλοί σε σχόλια περί μαρξισμού και Μαρξ. Αντιθέτως, στελέχη της Ν.Δ. που ξεκίνησαν από το άλλο άκρο της πολιτικής σκηνής δεν διστάζουν να επιδείξουν από το βήμα της Βουλής τη βαθιά τους γνώση -και εκτίμηση- για τον Μαρξ και το έργο του!

*Ο Κωνσταντίνος Κιλτίδης, που έκανε τα πρώτα του βήματα στην οργάνωση της «4ης Αυγούστου» στο πλευρό του Πλεύρη, αγορεύει στη Βουλή:

«Νιώθει δικαιωμένος ο Μαρξ κ. υπουργέ, διότι καταφέρατε να κυριαρχεί η οικονομία και να επιβάλλεται της πολιτικής» (31/1/01).

*Αλλά και ο βασιλόφρων Αθανάσιος Δαβάκης χρησιμοποιεί την πασίγνωστη αρχή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου για να εξωραΐσει τον ανοιχτά ρατσιστικό του λόγο: «Ενα φάντασμα πλανάται ολοένα γιγαντούμενο υπεράνω των τοπίων και των ευδαιμόνων πολιτών της Ε.Ε., το φάντασμα των λαθρομεταναστών» (6/3/01).

*Για τον τρόπο που μυούνται οι φιλελεύθεροι στον μαρξισμό είχε μιλήσει ο Κυριάκος Μητσοτάκης την περίοδο της συγκυβέρνησης: «Ο μαρξισμός σαν ιδεολογική πρόταση είναι αρκετά ελκυστική για κάποιο νέο. Βρίσκω ότι η οικονομική και κοινωνική του θεωρία έχει χτυπητές αδυναμίες. Δεν πιστεύω ότι και ο ίδιος ο Μαρξ θα θεωρούσε εφαρμογή των ιδεών του αυτά που συνέβησαν κατά καιρούς στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Φυσικά είναι από τα κορυφαία μυαλά. Άλλωστε στο Χάρβαρντ διδάχτηκα συστηματικά μαρξισμό» (Συνέντευξη στις «Εικόνες», 9/8/89).

*Εκείνος που φαίνεται ότι έχει εντυπωσιαστεί από τον Μαρξ περισσότερο απ' όλους είναι ο Βύρων Πολύδωρας. Είναι ο πολιτικός που δεν χάνει ευκαιρία να διακηρύξει τις πεποιθήσεις του στο βήμα της εθνικής αντιπροσωπείας: «Κύριε πρόεδρε, τελικά ο Μαρξ υπήρξε πολύ σημαντικός πολιτικός φιλόσοφος», θα αποφανθεί με το γνωστό του ύφος στις 21/11/02 ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της Ν.Δ.

Και θα εξηγήσει ότι το θαυμασμό του προκάλεσε η διατύπωση του Μαρξ «ότι οι παραγωγικές σχέσεις γεννούν με τη σειρά τους τις οικονομικές, τις κοινωνικές και ηθικές σχέσεις». Για να χρυσώσει λίγο το χάπι στους συντηρητικούς ακροατές του προσθέτει βέβαια ότι όλα αυτά «τα έχει πάρει ο Μαρξ από τους αρχαίους Έλληνες».

Παρόμοιες εκφράσεις θαυμασμού προς τον Μαρξ θα βρούμε σε πολλές αγορεύσεις του κ. Πολύδωρα: «Εδώ συναντώμαι με τη μαρξιστική σκέψη που λέει "ποιος κατέχει τα μέσα παραγωγής", τώρα ποιος κατέχει τη γνώση», θα πει πριν από λίγους μήνες με αφορμή τη διά βίου εκπαίδευση (7/6/05). Με κάθε αφορμή τσιτάρει τον αγαπημένο του φιλόσοφο: «Έτσι γεννήθηκε η έννοια του αστισμού, της μπουρζουαζίας που λέει ο Μαρξ» (22/3/05).

Ακόμα και για να στηρίξει την πεποίθησή του ότι πρέπει να διατηρηθεί ο θεσμός της Νομαρχίας καταφεύγει στον συγγραφέα του «Κεφαλαίου»: «Να σταθεροποιηθεί η Νομαρχία. Δεν ξέρω τι θα γίνει στο μέλλον, αλλά να σταθεροποιηθεί για δέκα χρόνια, για να δούμε τι επιρροή θα έχει πάνω στη διοικητική ζωή ο νόμος του Ηρακλείτου και του Μαρξ. Οι παραγωγικές σχέσεις προσδιορίζουν όλες τις άλλες, τις κοινωνικές, τις ηθικές, όλες» (1/6/05).

Οι γνώσεις του κ. Πολύδωρα εκτείνονται και στο συγγενικό κύκλο του Μαρξ. Αναφέρεται «στον γαμπρό του Μαρξ, στον Πολ Λαφάργκ, ο οποίος έγραψε το περίφημο " Δικαίωμα στην Τεμπελιά", Le droit a la paresse. Η ραστώνη είναι δικαίωμα. Και ήταν μια πολύ σοβαρή συζήτηση, ήταν σοβαρός διανοούμενος ο Λαφάργκ». Επιχείρησε τότε η Άννα Διαμαντοπούλου να μειώσει τις εντυπώσεις, σημειώνοντας ότι ο Λαφάργκ αυτοκτόνησε. Αλλά ο κ. Πολύδωρας ήταν έτοιμος: «Αυτοκτόνησε μαζί με την κυρία του τη Λάουρα, το 1911. Αλλά ήταν σοβαρός διανοητής. Και η ανάλυσή του ήταν πρόδρομος του οχτάωρου» (19/7/05).

*Μια άλλη γνωστή φωνή της Ν.Δ. με μαρξιστική παιδεία είναι καθώς φαίνεται η Κατερίνα Παπακώστα: «Τελειώνοντας θα ήθελα να πω μια φράση του Μαρξ. Έλεγε ο Μαρξ ότι αυτό το οποίο έκαναν οι φιλόσοφοι ήταν ποικιλοτρόπως να αναλύσουν τον κόσμο. Εμείς οφείλουμε να τον αλλάξουμε. Σας το παραδίδω αυτό, κύριοι συνάδελφοι (σ.σ. του ΠΑΣΟΚ), γιατί είκοσι χρόνια τώρα όχι μόνο δεν τον αλλάξατε, αλλά τον πήγατε στο χειρότερο» (21/2/02).

Μπορούμε να αναφέρουμε πολλές άλλες περιπτώσεις που αποδεικνύουν τις μαρξιστικές καταβολές των στελεχών της κυβερνητικής παράταξης.

*Χαρακτηριστική είναι η ευθεία βολή του Αναστάσιου Νεράντζη: «Πρέπει να υπενθυμίσω στην κυρία υπουργό (σ.σ. Βάσω Παπανδρέου) ότι οι "τρόποι" γίνονται "ουσία" και τα "αήθη μέσα υπονομεύουν ακόμα και τους πιο νόμιμους σκοπούς", για να χρησιμοποιήσω μια φράση του Μαρξ, στον οποίο νομίζω ότι έθυσε και εθήτευσε παλαιότερα η κυρία υπουργός. Ίσως τον απεκήρυξε τώρα, αλλά ο εκσυγχρονισμός έχει τέτοια τερτίπια» (22/8/2000).

*Αλλά και ο Θεόδωρος Κασσίμης, μιλώντας για το Γ' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και τη βιοτεχνία, αισθάνθηκε την ανάγκη να δηλώσει ότι «ο Μαρξ πήρε ως παράδειγμα την υποδηματοποιία για να αναπτύξει τη θεωρία του περί υπεραξίας, γιατί είναι η καθαρά εργατοβόρος δραστηριότητα» (8/11/02).

Μετά απ' όλα αυτά δεν είναι παράξενο που το ΠΑΣΟΚ κατηγορεί τη Ν.Δ. ότι έχει προσχωρήσει στον μαρξισμό! «Εγώ δεν καταλαβαίνω γιατί η Ν.Δ. ενοχλείται που συμμετέχουν ιδιώτες σε μια δημόσια επιχείρηση, εκτός αν περνάτε τη μαρξιστική σας περίοδο», αναρωτιόταν ο τότε υφυπουργός του ΠΑΣΟΚ Δ. Γεωργακόπουλος (13/5/03). Και συμπλήρωνε ο τότε Α' αντιπρόεδρος της Βουλής Κώστας Γείτονας: «Ακούγοντας τον εκλεκτό συνάδελφο της Ν.Δ. τον κ. Κωστόπουλο, αλλά και προηγουμένως τον κ. Νικολόπουλο, αρχίζω να πιστεύω ότι η Ν.Δ. ως παράταξη περνάει τη μαρξιστική της περίοδο. Και το επικίνδυνο είναι ότι την περνάει σε μια προχωρημένη νεοφιλελεύθερη ηλικία» (21/5/03).

*Βέβαια, υπάρχουν και ορισμένοι «μη μαρξιστές» στη Ν.Δ. Όπως ο Γεράσιμος Γιακουμάτος, που διαμαρτύρεται: «Χρησιμοποιήσατε εδώ μέσα δισκοπότηρα, επιστρατεύθηκε ο Μαρξ, φέρατε λιβανιστήρια, φέρατε ξόρκια για το δεκάωρο» (27/7/05).

*Εξίσου περιφρονητικός για τις μαρξιστικές ιδέες των συναδέλφων του εμφανίζεται και ο αιρετικός νεοφιλελεύθερος Νίκος Γεωργιάδης: «Υπάρχει μια αντίληψη η οποία υποβόσκει σε αυτή τη μεριά της αίθουσας, ότι συγκρούονται τάχα τα συμφέροντα των επιχειρήσεων με αυτά της εργασίας. Μια μαρξιστική αντίληψη, η οποία νομίζω ότι έχει καταρριφθεί σε όλες τις χώρες του δημοκρατικού κόσμου» (18/10/05). Αλλά αυτόν ποιος τον ακούει στο κόμμα του;

*Αλλά και ο Μιλτιάδης Έβερτ ακόμα να συγχωρήσει τον Στέφανο Τζουμάκα που έβαλε τη φωτογραφία του Μαρξ στη θέση του Βενιζέλου όταν πρωτοβγήκε το ΠΑΣΟΚ: «Εσείς κατεβάσατε τις φωτογραφίες του Βενιζέλου για να βάλετε του Μαρξ και έρχεσθε να μας μιλήσετε τώρα ότι εμείς δεν σεβόμαστε την Ευρώπη;» (28/11/96). «Αλλά ο Μαρξ ήταν Ευρωπαίος, κύριε πρόεδρε», αντέτεινε ο τότε υφυπουργός Γεωργίας. «Μπράβο, να τον χαίρεστε», ήταν η οργισμένη αντίδραση του κ. Έβερτ, για να ακολουθήσει και το καρφί του: «Τώρα όμως δεν πήρατε τη φωτογραφία ούτε του Μαρξ ούτε του Βενιζέλου. Σηκώσατε τη φωτογραφία του Σαντέρ».

Φαίνεται πάντως ότι η «μη μαρξιστική» πτέρυγα της Ν.Δ. είναι πλέον μειοψηφία. Άλλωστε και ο κεντρικός στόχος της νέας διακυβέρνησης είναι καθαρά μαρξιστικής προέλευσης. Το αποκάλυψε στη Βουλή ο πρόεδρος του ΣΥΝ Αλέξανδρος Αλαβάνος, σχολιάζοντας το περίφημο σύνθημα της «επανίδρυσης» του κράτους:

«Καταρχάς, η λέξη "επανίδρυση" σημαίνει συντριβή του κράτους που υπάρχει και η ίδρυση ενός νέου κράτους. Το μόνο που χαίρομαι απ' αυτήν τη λέξη και απ' αυτό το σύνθημα είναι ότι φαίνεται ότι ο πρωθυπουργός ή ο κ. Παυλόπουλος έχει μια μαρξιστική παιδεία. Διότι η έννοια της επανίδρυσης εμφανίστηκε το 1872, με τις επεξεργασίες που είχε κάνει τότε ο Καρλ Μαρξ στην Κομμούνα του Παρισίου και όπου διορθώνοντας προηγούμενα γραπτά του, όπως το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, έβαλε το θέμα της κατάργησης του αστικού κράτους και της δημιουργίας ενός δημοκρατικού εργατικού κράτους».

Ιστορία αγάπης και μίσους

Όσο κι αν μοιάζει παράδοξο, αυτοί που πρώτοι έσπευσαν να αναδείξουν το «Κεφάλαιο» του Καρλ Μαρξ στην Ελλάδα δεν ήταν οι μαρξιστές της αριστεράς, αλλά ορισμένοι πολιτικοί, ακαδημαϊκοί ή εκδότες που μόνο στην αριστερά δεν μπορεί να τους κατατάξει κανείς. Βέβαια, η ενασχόλησή τους με το «Κεφάλαιο» έγινε με τη σαφή πρόθεση να παραμορφώσουν ή τουλάχιστον να απαξιώσουν τις θεωρητικές θέσεις του Μαρξ.

Σε ένα τεύχος του επίσημου θεωρητικού οργάνου του ΚΚΕ πριν από 60 χρόνια καταγράφει αυτό το παράδοξο ο Γ. Δ. Ζιούτος (Ζωιτόπουλος), ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής («Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τ. 42, 26/9/1945). Το άρθρο φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Το λαθρεμπόριο του μαρξισμού και οι περιπέτειες του "Κεφαλαίου" στην Ελλάδα». Με τη γλώσσα της εποχής, ο Ζιούτος περιγράφει αυτό το ιδεολογικό λαθρεμπόριο. Μιλάει για μια «μόδα που επέβαλε σε κάθε νέο αστέρα, που ήθελε μια "καλή θέση" στην "καλή κοινωνία", να κάνει την εμφάνισή του στο στερέωμα των "εγκρίτων επιστημόνων" με ένα υβρεολόγιο κατά του Γερμανοεβραίου Μαρξ».

«Κάρολε Μαρξ», συνεχίζει ο Ζιούτος, «γενεές αριβιστών και τυχοδιωκτών της πολιτικής, των γραμμάτων, της επιστήμης κ.λπ. ευλογούν το όνομά σου, γιατί τους αξίωσες, με μια άκοπη "εναίσιμη διατριβή" ή άλλη πραγματεία, διάλεξη ή λόγο, που εξεκόντιζε μύδρους εναντίον σου (εκ του ασφαλούς πάντοτε και με το αζημίωτο) να βρουν την "καλή θέση" που γύρευαν και ν' απολαύσουν όλα τ' αγαθά της ζωής, που εξασφαλίζει στους ευνοουμένους της, ρίχνοντάς τους τα κόκαλα του τραπεζιού της, η αστική τάξη! Ιδιαίτερα, Κάρολε Μαρξ, σ' ευγνωμονούν στη νεώτερη Ελλάδα τόσοι και τόσοι ανώτεροι τιτλούχοι, που διέπρεψαν στον κρατικό μηχανισμό είτε στις τράπεζες, στο εμπόριο είτε στα ένοπλα σώματα, στο πανεπιστήμιο είτε στα τάγματα ασφαλείας, γιατί τους βοήθησες να ευδοκιμήσουν στο επάγγελμα του αντικομμουνιστή!».

*Τη στιγμή που έγραφε το άρθρο ο Ζιούτος (το 1945) δεν είχε εκδοθεί στο σύνολό του το «Κεφάλαιο» σε ελληνική μετάφραση. Αυτό θα γινόταν πολύ αργότερα. Από τον Γιάνη Κορδάτο πρώτα, σε μια ανεπιτυχή μετάφραση, και στη συνέχεια από τον Παναγιώτη Μαυρομμάτη, στην έκδοση που κυκλοφορεί και σήμερα. Υπήρχαν όμως απόπειρες να μεταφραστεί το σύνολο ή μια περίληψη του «Κεφαλαίου», με τρόπο που πρόδινε προχειρότητα και διάθεση απλής εμπορικής εκμετάλλευσης της φήμης του. Ο Ζιούτος κατακρίνει αυτές τις απόπειρες και επαινεί μόνο την προσπάθεια των Δούμα και Πουλιόπουλου (1927-8) που έμεινε πάντως κι αυτή ανολοκλήρωτη.

*Αφορμή, όμως, για την έκρηξη του Ζιούτου ήταν το γεγονός ότι εκείνες τις μέρες του 1945 κυκλοφόρησε μια ακόμη «περίληψη» του «Κεφαλαίου», από τον υφηγητή Πολιτικής Οικονομίας Δημοσθένη Κούση. Κατά τον Ζιούτο, ο Κούσης ήταν τεταρταυγουστιανός και εθνικοσοσιαλιστής, ενώ η ενασχόλησή του με το «Κεφάλαιο» υπήρξε «θρασύτατη απόπειρα πλαστογράφησης και νοθείας». Η υπόθεση δεν θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν στα επιχειρήματα που επικαλείται ο Ζιούτος για να αποδείξει την ιδεολογική και πολιτική σχέση του Κούση με τα φασιστικά καθεστώτα της εποχής δεν ανέφερε και δυο «οικονομικές» προτάσεις του που έχουν ξεχωριστή επικαιρότητα.

- Η πρώτη αφορά την κατάργηση του οχτάωρου. Ο Κούσης γράφει (ακολουθώντας τους εθνικοσοσιαλιστές) ότι «ο γενικός νομικός περιορισμός των ωρών εργασίας αντενδείκνυται πλουτολογικώς, διότι αδιακρίτως εφαρμοζόμενος θα οδηγήση εις μείωσιν της παραγωγικότητος της εθνικής οικονομίας».

- Η δεύτερη αφορά την αντίθεσή του στις συλλογικές συμβάσεις. «Ο θεσμός των συλλογικών συμβάσεων ανεξετάζεται εν Γερμανία διότι υπεστηρίχθη ότι δεν καλλιεργεί την βούλησιν του εργάτου προς μεγαλυτέραν απόδοσιν, δι' ό και κατηργήθησαν αύται εν Γερμανία υπό του εθνικοσοσιαλισμού. Η αμοιβή της εργασίας δέον να γίνεται επί τη βάσει της αρχής της αποδόσεως εκάστου εργάτου».

*Νά λοιπόν ποιοι ήθελαν να κάνουν καριέρα με το «Κεφάλαιο» του Μαρξ στην Ελλάδα. Αυτοί οι πρωτοπόροι των ιδεών του νεοφιλελευθερισμού. Μόνο που τότε τις ιδέες αυτές τις εφάρμοζαν μόνο τα φασιστικά καθεστώτα.

Ποιος διαβάζει σήμερα το «Κεφάλαιο»;

Με αφορμή την αποκάλυψη του Κ. Καραμανλή ότι έχει διαβάσει το «Κεφάλαιο», ζητήσαμε ένα σχόλιο από τον καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας στο ΕΜΠ Γιάννη Μηλιό. Ο κ. Μηλιός είναι διευθυντής της τριμηνιαίας επιθεώρησης οικονομικής και πολιτικής θεωρίας «Θέσεις» και μέλος της επιστημονικής επιτροπής της επιθεώρησης «Beitraege zur Marx-Engels-Forschung», η οποία συνδέεται με την κριτική έκδοση των Απάντων των Μαρξ και Ενγκελς.

* Αποτελεί σήμερα το «Κεφάλαιο» αντικείμενο μελέτης και έρευνας στον ακαδημαϊκό χώρο;

- Η επιστημονική έρευνα γύρω από το «Κεφάλαιο» προσελκύει μεγάλο αριθμό πανεπιστημιακών και ερευνητών, οι οποίοι παράγουν ένα πολύ σημαντικό δημοσιευμένο έργο. Σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία και η Ιαπωνία, οι μελέτες γύρω από το «Κεφάλαιο» γνωρίζουν σήμερα εξαιρετική άνθηση.

* Ενδιαφέρουν την αριστερά οι μελέτες αυτές ή είναι απλώς ακαδημαϊκού χαρακτήρα;

- Φυσικά και ενδιαφέρουν την αριστερά, αφού εντάσσονται σε αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «κριτική της Πολιτικής Οικονομίας»: την επιστημονική ανάλυση και την κατάδειξη του εκμεταλλευτικού χαρακτήρα του καπιταλισμού• την κριτική επιπλέον των (αστικών) θεωριών που παριστούν τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα «αρμονίας συμφερόντων» μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Ο μαρξισμός δεν αποτελεί μια θεωρία ακαδημαϊκού χαρακτήρα. Δεν συγκροτείται μόνο ως θεωρητικό σύστημα, αλλά και ως ιδεολογία μαζών, η οποία επικαθορίζει την πολιτική πράξη οργανώσεων και κινημάτων.

* Τι σημαίνει η ενασχόληση με το «Κεφάλαιο», ένα σχετικά παλιό κείμενο; Μήπως ότι δεν υπάρχουν νεότερα κείμενα μαρξιστικής οικονομικής θεωρίας και ανάλυσης που να «ξεπερνούν» το «Κεφάλαιο»; Δεν έχει εξελιχθεί ο καπιταλισμός;

- Ο καπιταλισμός έχει εξελιχθεί σημαντικά και εξελίσσεται καθημερινά. Εντούτοις, αντικείμενο του «Κεφαλαίου» δεν αποτελεί ο καπιταλισμός της εποχής του Μαρξ (ή οποιασδήποτε άλλης εποχής), αλλά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, δηλαδή το σύνολο των αναγκαίων δομικών χαρακτηριστικών και των αιτιακών σχέσεων που διέπουν κάθε καπιταλιστικό σύστημα. Πρόκειται για μια θεωρία σε υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, πάνω στην οποία μπορεί να στηριχθεί η ανάλυση των περισσότερο συγκεκριμένων αντικειμένων έρευνας (π.χ. του κλάδου των τραπεζών στην Ελλάδα, σήμερα). Το Πυθαγόρειο Θεώρημα εξακολουθεί να ισχύει, παρότι έχει μεταβληθεί σημαντικά η γεωμετρία των κτιρίων της Αθήνας από τον 5ο π.Χ. αιώνα μέχρι σήμερα.

* Ο αφηρημένος χαρακτήρας του «Κεφαλαίου» είναι η αιτία της γενικώς αναγνωριζόμενης δυσκολίας κατανόησής του;

- Ναι, αλλά όχι μόνο. Προστίθεται επίσης η δυσκολία να γίνει κατανοητό το αντικείμενο του Μαρξ, λόγω του τρόπου με τον οποίο διδάσκονται τα επίσημα Οικονομικά. Ο Μαρξ ανέπτυξε μια χρηματική θεωρία της αξίας και του κεφαλαίου, δίνοντας έμφαση στη δυναμική της οικονομικής εξέλιξης. Με τη θεωρία του μπορούμε να κατανοήσουμε τον ρόλο της τεχνολογικής καινοτομίας, τις οικονομικές κρίσεις, τη χρηματοπιστωτική αστάθεια, τις χρηματιστηριακές αγορές, την κερδοσκοπία. Δύσκολη προσέγγιση για όσους έχουν εθιστεί στο να αντιλαμβάνονται την οικονομία ως ισορροπία ανάμεσα σε υλικές ροές και ως διαδικασία μεγιστοποίησης οφελών και κερδών. Προστίθεται, τέλος, και η δυσκολία που πηγάζει από τα ίδια τα κείμενα του Μαρξ (δεν πρόκειται μόνο για τους 3 τόμους του «Κεφαλαίου», αλλά και για τα άλλα χειρόγραφα της περιόδου, συνολικά για 12 τόμους), τα οποία αποτελούν την πράξη γένεσης μιας νέας επιστήμης, που αναγκαστικά φέρει στοιχεία ασάφειας ή και αντιφάσεις.

* Εχουν διαμορφωθεί έτσι διαφορετικές ερμηνείες του «Κεφαλαίου», ή διαφορετικά ρεύματα στο εσωτερικό της μαρξιστικής θεωρίας!

- Ακριβώς! Ηδη από τη στιγμή του θανάτου του Μαρξ είχε γίνει φανερό ότι η μαρξιστική θεωρία δεν επιδέχεται μόνο μια ερμηνεία και δεν εξελίσσεται σε μία και μόνη κατεύθυνση. Αντίθετα, είναι πάντοτε συνυφασμένη με το σχηματισμό διαφορετικών μαρξιστικών ρευμάτων ή σχολών. Ο μαρξισμός ουδέποτε υπήρξε μια «μονολιθική» θεωρία. Αυτό που πράγματι υπήρξε (και υπάρχει) είναι διαφορετικά μαρξιστικά ρεύματα, ανάμεσα στα οποία διεξάγεται διαρκώς θεωρητική και ιδεολογική συζήτηση, ένας ζωντανός διάλογος. Αυτός ο ζωντανός διάλογος εξηγεί, ώς έναν βαθμό, το κύρος που φαίνεται να έχει το «Κεφάλαιο» και εκτός αριστεράς. Δείχνει ότι πρόκειται για μια επίκαιρη θεωρία.

* Ποια είναι τα επίμαχα αντικείμενα του διαλόγου ανάμεσα στα μαρξιστικά ρεύματα ή τις διαφορετικές ερμηνείες του Κεφαλαίου;

- Η ερώτηση αυτή ανοίγει ένα τεράστιο θέμα. Εντελώς σχηματικά μπορώ να σας πω ότι υπάρχουν δύο «αναγνώσεις» του Κεφαλαίου. Η μία, που συνδέεται με τη σοβιετική παράδοση (αλλά όχι μόνο), αντιλαμβάνεται τον Μαρξ σαν θεωρητικό της «δαπανώμενης εργασίας» (όπως ήταν ο Ρικάρντο και εν μέρει ο Ανταμ Σμιθ) και κατασκευάζει μια Πολιτική Οικονομία υλικών ροών, ανάλογη με εκείνη της Κλασικής Σχολής. Η άλλη, στο πλαίσιο της οποίας εργάζομαι, τονίζει κυρίως τον ιδιαίτερο κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής-για-την-ανταλλαγή στον καπιταλισμό, και δίνει έμφαση στη χρηματική διάσταση της μαρξικής θεωρίας της αξίας και στην «πιστωτική» διάσταση της μαρξικής θεωρίας.

* Εφόσον το «Κεφάλαιο» συγκροτεί το σύστημα εννοιών για τη μελέτη της σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας και κοινωνίας, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είναι χρήσιμο όχι μόνο για όσους επιδιώκουν τον ριζικό μετασχηματισμό αυτής της κοινωνίας, την αριστερά, αλλά και για εκείνους που επιδιώκουν τη σταθεροποίηση και αναπαραγωγή της: τους επιχειρηματίες και τους αστούς πολιτικούς;

- Εδώ θίγετε ένα θέμα που δεν είναι μόνο πολιτικό αλλά και επιστημολογικό. Μπορεί ο επιστήμονας, ο «παρατηρητής», να «δει» τα πάντα εξίσου καλά από οποιαδήποτε «θέση»; Ή μήπως η «θέση» του παρατηρητή προδικάζει και τη δυνατότητά του να «δει» τις διαδικασίες που «παρατηρεί»; Προσωπικά υιοθετώ την άποψη του Λουί Αλτουσέρ, ο οποίος υποστήριζε ότι για να μπορέσει κάποιος να αποκρυπτογραφήσει τις εσωτερικές αιτιότητες του καπιταλισμού (δηλαδή να λειτουργήσει ως κοινωνικός επιστήμονας) πρέπει να έχει υιοθετήσει μια επαναστατική-αντικαπιταλιστική πολιτική στάση στο πλαίσιο της πάλης των τάξεων. Διότι αν κάποιος υιοθετήσει μια πολιτική και ιδεολογική στάση φιλική προς το σύστημα, αυτό σημαίνει ότι έχει υπαχθεί στην κυρίαρχη ιδεολογία, ότι έχει αποδεχθεί τη λογική των ταξικών ψευδαισθήσεων, η οποία παράγει συγκεκριμένες παραγνωρίσεις της πραγματικότητας.